O nauce, medycynie i sporcie cz. 1

O co tu chodzi?

Postanowiłem napisać coś więcej na temat mojego podejścia do nauki, badań naukowych itp. rzeczy. O niektórych sprawach już pisałem, ale warto wszystko zebrać w całość i uzupełnić o pewne przemyślenia. Jednak muszę zacząć od pytania - po co to właściwie? Dlaczego nie pisać tylko o kolejnych ćwiczeniach, metodach treningu czy sposobach odżywiania? Głównie dlatego, że nie chodzi mi tylko o to, by nauczyć Was pewnych ćwiczeń, techniki czy innych szczegółów związanych ze zdrowiem i zdrowym uprawianiem sportu.
Nie chodzi tylko o to, byście byli odtwórczy i powtarzali bezkrytycznie to co tutaj napiszę. Chce Was zmusić czy też zachęcić do krytycznego myślenia, czyli do zjawiska będącego obecnie w zaniku. To nie krytykanctwo czy też tzw. i obecnie modne hejterstwo (nawet nie wiadomo, jak ten kąkol językowy odmieniać). Chodzi o właściwe podejście do wszelkich treści, z którymi się będziecie stykać. O odpowiednie korzystanie z informacji, czyli coś czego ani szkoła ani współczesne uniwersytety nie uczą. Żadna władza nie chce mieć pod sobą ludzi inteligentnych i krytycznie myślących. Takimi nie można bezkarnie manipulować. Chce mieć tępych wyrobników, nawet jeśli uważa się ich za naukowców.

Co zatem da Wam krytyczne myślenie? Oszczędność czasu i pieniędzy, jak również zdrowia oraz lepsze życie. Tak, to nie są obietnice na wyrost. Wystarczy, że kupicie najlepszy suplement firmy...

Nie jestem wrogiem medycyny i farmacji

Żarty żartami, ale temat jest jednak dość poważny. Chciałbym w tym miejscu zaznaczyć jeszcze jedno. Nie jestem przeciwnikiem badań naukowych, nie jestem przeciwnikiem współczesnej medycyny ani nawet o zgrozo... nie jestem przeciwnikiem farmacji. Mam tylko do nich pewne zastrzeżenia, o których więcej niebawem. Chcę nauczyć Was patrzeć na nie krytycznie i nie ulegać magii stwierdzenia - "badania naukowe wykazały, że...". Internet jest pełen specjalistów popisujących się rzekomą wiedzą zaczerpniętą jedynie z czytania abstraktów. Jest w nim również mnóstwo fanatyków broniących naukowego punktu widzenia, który tak naprawdę jest zatwardziałym dogmatyzmem i niezdolnością do przewartościowania utartych ścieżek myślenia. Są też doniesienia dziennikarzy przeinterpretowujących wyniki badań, tak by mieć chwytliwy tekst.

Problem finansowania nauki

Badania naukowe wymagają pieniędzy. Jedne większych, inne mniejszych. Jednak jest to fakt niepodważalny. Jeśli nawet ktoś pracuje tylko jako teoretyk i nie przeprowadza osobiście eksperymentów, to konieczne są pieniądze na zakup książek, na dostęp do płatnych baz danych i artykułów itp. Kłopot w tym, że finansowanie może mocno odbić się na rzetelności badań. Zarówno wtedy, gdy pieniądze wykładają "bezinteresowni" darczyńcy, jak i w przypadku, gdy finansowaniem zajmuje się rząd.

Minister nie może określać tego czym nauka ma się zajmować, albo co ma odkryć i czego dowieść. To samo dotyczy wszystkich innych "bezinteresownie" finansujących badania. W praktyce wygląda to często inaczej. Jest już truizmem stwierdzenie, że badania historyczne zwykle są o tyle wspomagane o ile potwierdzają linię polityczną i wizję świata lansowaną przez akurat rządzących. Bywa jednak i tak, że minister określa jakie metody leczenia są "naukowe" a jakie nie. Inny minister stwierdza, że badania, których nie można od razu zastosować są nieprzydatne. Gdyby w tak krótkowzroczny sposób traktowano Pascala, Leibnitza, czy Kartezjusza - dziś nie byłoby komputerów, choć w ich czasach nikt jeszcze nie przewidywał podobnych zastosowań ich prac teoretycznych.

Jeszcze gorzej dzieje się w przypadku, gdy badania są wprost zlecane i finansowane przez określone firmy. Dobrze, gdy zleceniodawca ogranicza się do tego, iż finansowanie jest tylko formą reklamy jego marki. Gorzej, gdy sugeruje do jakich wyników badacze mają dojść, czy nawet - co zdarza się częściej niźli się wydaje - zastrasza niepokornych i pragnących zachować uczciwe podejście. Oczywiście nie każde takie badania prowadzą do manipulowania wynikami, tym niemniej trzeba w tej sferze sporo zmienić, by na nowo móc zaufać wynikom badań.

Paradygmat

Nie można właściwie korzystać z badań naukowych jeśli nie zrozumie się czym jest paradygmat naukowy. Prawie każda dziecina nauki ma swoje paradygmaty. Być może poniekąd nie ma ich w matematyce oraz w dość nowych dziedzinach nauki, które dopiero co oddzieliły się o tych bardziej ogólnych. Choć i to nie do końca prawda.

Zacznijmy od wyjaśnienia prostego faktu, iż nauka jako taka nie jest zbiorem pewnych twierdzeń i odkryć, do których co jakiś czas ktoś dorzuca coś nowego. Często tak właśnie się ją pojmuje i stąd wynika wiele nieporozumień, a poniekąd fanatyczna obrona "nauki" przeciw wszystkim, którzy twierdzą coś innego niźli ta "nauka" dowiodła i nazywania ich oszołomami tudzież innymi mało pochlebnymi określeniami. Często nowe odkrycie, gdy wreszcie przebije się do powszechniej świadomości badaczy danej dziedziny i nie bez oporu uzyska ich akceptację - obala dotychczasowy gmach pojęć i założeń.

Paradygmat to w pewnym uproszeniu zbiór obowiązujących teorii w danej dziedzinie. Określa czego i w jaki sposób uczy się kolejne pokolenia naukowców tak, by mogli wejść do grona badaczy i kontynuować ich pracę. By wiedzieli jak dana dziedzina nauki widzi i opisuje świat czy też raczej jego konkretny wycinek. Siłą rzeczy zawsze jest nieco uproszczonym opisem rzeczywistości.

Jednak paradygmat to nie tylko zbiór powszechnie akceptowanych teorii i hipotez, które czasami po cichu zmieniają się w tezy, choć nie zostały wystarczająco potwierdzone. Paradygmat dotyczy także określonych metod badawczych, a więc tego jak postrzega się fakty oraz w jaki sposób przeprowadza eksperymenty. Wreszcie implikuje odrzucenie tych faktów i obserwacji, które są dla niego niewygodne i nie pasują do przyjętych teorii. Ze swej natury jest syntezą, a syntezy muszą odrzucać pewne dane, by powstały obraz był w miarę jasny i przejrzysty oraz wewnętrznie niesprzeczny.

Przyjęcie paradygmatu w danej dziedzinie wiedzy nie jest czymś definitywnie złym. Jest potrzebne i korzystne, ale tylko na tyle na ile ogół naukowców zdaje sobie sprawę z niebezpieczeństw z nim związanych i wynikających z niego ograniczeń. Dzięki paradygmatowi kolejni naukowcy nie muszą zaczynać pracy od nowa i wykonywać wszystkich fundamentalnych badań. Korzystają z dorobku swoich poprzedników. Wielu z nich zajmuje się pracą porządkową, czyli przyporządkowywaniem określonych zjawisk czy teorii do ram wyznaczonych przez paradygmat i jest niechętna wszystkiemu co wykracza poza te ramy lub wprost przeczy przyjętej optyce.

Paradygmat jest potrzebny, ale na pewnym etapie musi zostać "rozsadzony" i przewartościowany. Nie znaczy to wcale, że wtedy odrzuca się wszystko co dotychczas zostało zrobione. Część dorobku wchodzi w skład nowego paradygmatu. Do takiej rewolucji może dojść wówczas, gdy nowe spojrzenie umożliwia rozwiązanie pewnym problemów, których dotychczasowych paradygmat rozwiązać nie mógł lub które ignorował. Jednak trzeba do tego nowego podejścia przekonać większość naukowców pracujących w danej dziedzinie. Zawsze istnieją ludzie, którzy nie przyjmują bezkrytycznie paradygmatu i szukają innych rozwiązań. Część z nich błądzi, a cześć jest motorem przemian. Zwykle też nim do przemian dojdzie, muszą przez lata znosić odrzucenie i drwiny.