Internetowi "badacze" i "naukowcy", czyli o manowcach zdobywania wiedzy cz. 6

Problem autorytetów, lęku przed ostracyzmem i lenistwa umysłowego

Często obecnie pomstuje się na bark autorytetów. Wg tego powszechnie przyjętego moralizatorskiego poglądu, ludzie - szczególnie młodzi - nie mają żadnych autorytetów i to sprawia, że schodzą na złą drogę lub przynajmniej przejawiają obojętność wobec problemów moralnych i społecznych. W moim odczuciu sprawa jest o wiele bardzie złożona. Zbyt wiele już wykreowano autorytetów, które okazały się niewiele warte. Nie wspominając już o tym, że podobne głosy o upadku autorytetów rozlegały się od zawsze i nie są niczym nowym. Często słyszałem, że nie szanuję żadnych autorytetów, co również nie jest prawdą. Miałem w życiu kilka autorytetów i niestety w większości ludzie ci okazali się mniej warci posłuchu, niż się na początku wydawało. Dość często pozowali na lepszych lub więcej wiedzących niż byli naprawdę. Im bardziej ktoś próbuje pozować na nieomylnego i im bardziej dba o swój autorytet - tym większą ostrożność zalecam w słuchaniu kogoś takiego. Warto niekiedy docenić, gdy człowiek umie się przyznać do niewiedzy w jakiejś dziedzinie.

Życie nauczyło mnie ostrożności wobec autorytetów. Sam też nie chcę pozować na autorytet, choć siłą rzeczy czasem niektóre osoby tak mnie postrzegają. Istnieją autorytety nieformalne i formalne. Autorytet nieformalny jest, albo powinien być, oparty na określonych cechach danej osoby. Może to być np. Twój wujek. Człowiek nieznany ogółowi, ale ze względu na swoją wiedzę i charakter jest dla Ciebie autorytetem. Natomiast autorytet formalny opiera się wyłącznie na piastowanym stanowisku. Dotyczy np. polityka czy lekarza, księdza itd. Tacy ludzie mogą być osobami godnymi szacunku dzięki własnym przymiotom, ale też nie muszą.

Osobny problem to wykraczanie poza własną wiedzę i budowanie autorytetu wszechwiedzącego. Dobry piosenkarz - rzecz względna - nagle jest pytany o sprawy związane z polityką, żywieniem, wychowywaniem dzieci i wszystko inne. Tylko dlatego, że wg niektórych ładnie śpiewa staje się autorytetem życiowym. Często takie autorytety wykreowane są specjalnie. Na przykład słynna Chodakowska, której porad raczej nie polecam słuchać. Bardzo ciekawym przykładem jest Tomasz Witkowski. Jest doskonałym krytykiem współczesnej psychologii. Wykazuje nadużycia i nienaukowość wielu metod czy terapii. Jednak, gdy wykracza poza psychologię jego krytycyzm nagle znika. W imię racjonalizmu prześladuje wszystkich, którzy zaprzeczają paradygmatom współczesnej medycyny. Jakoś nie widzi w tym żadnej sprzeczności! Inny znany problem na nakoksowani pakerzy pozujący na autorytety w sportach siłowych za pomocą youtube.

By jednak nadmiernie nie zbaczać z tematu odniosę ten problem bezpośrednio do kwestii naukowych. Chyba jak nigdzie indziej w nauce funkcjonuje presja autorytetu. Wielu z tych, którzy dorobili się renomy w swojej dziedzinie broni zajadle tego stanowiska i niszczy, czasem bez skrupułów, wszystkich badaczy podważających ich dorobek. Ostatnim przykładem takiego postępowania jest Phil Zimbardo. Swoją sławę zdobył dzięki słynnemu eksperymentowi stanfordzkiemu. Prze ostatnie kilkadziesiąt lat był niekwestionowanym autorytetem i wydał wiele książek z dziedziny psychologii społecznej. Gdy niedawno dokonano na nowo analizy jego najsłynniejszego doświadczenia, okazało się, iż było przekłamane. Osoby odgrywające role strażników więziennych wcale nie znęcały się nad "więźniami" z własnej inicjatywy, lecz były mocno naciskane i instruowane, by to robić. Nagle okazało się, że cały gmach twierdzeń zbudowanych na tym badaniu straciła jakąkolwiek wiarygodność. Tym samym książka "Efekt Lucyfera" omawiająca przyczyny sadystycznych zachowań nie ma żadnych naukowych podstaw. Podobnie publikacja "Gdzie ci mężczyźni" jest w dużej mierze zbiorem karkołomnych manipulacji statystyką i odwoływania się do mało wiarygodnych ankiet. Jak na krytykę zareagował Zimbardo? Bynajmniej nie przyznał się do błędu, lecz zaczął szkalować w renomowanym piśmie branżowym swoich przeciwników.

Autorytety bardzo mocno oddziałują na całą społeczność naukową. Są potrzebne. Ludzie obdarzeni autorytetem mogą znakomicie dopingować i otwierać nowe drogi poznania. Mogą jednak także nastawiać nazbyt krytycznie do wszystkiego co nie zgadza się z ich wizją. To powoduje, że nie każdy, nawet mając nowe odmienne pomysły chce się wychylać i narażać na ostracyzm. Kariera uniwersytecka wiąże się ze zdobywaniem kolejnych stopni zawodowych i naukowych. Trudno o to, gdy popadnie się w konflikt z przyjętymi paradygmatami i broniącymi ich autorytetami. Przy tym wszystkim trudno czasem odróżnić rzutkiego młodego naukowca, który faktycznie ma coś do powiedzenia od oszołoma, któremu przewróciło się w głowie.

Autorytet może dopingować do wysiłku umysłowego, albo może wręcz przeciwnie - powodować ociężałość i lenistwo umysłowe. Osoby obdarzone autorytetem powinny zdawać sobie sprawę z takiego niebezpieczeństwa. Wiele osób nie chce zgłębiać nadmiernie żadnego tematu, nawet jeśli jest to istotne dla ich życia. Przyjmują narzucone przez autorytety, a często także przez media - poglądy. Tak jest wygodniej. Naukowcy też nie są do końca wolni od tej postawy. Wielu przymyka oczy na fakty niezgodne z narzuconymi teoriami, bo tak jest łatwiej, bo nie trzeba myśleć. Odwołam się tu jeszcze raz do przykładu kalorii. Nikt jakoś nie chce się zastanowić, że nie można przeliczać wyniku z kalorymetra na to co robi z pokarmem żywy organizm. Nawet w kalorymetrze 1 gram białka to nie zawsze 4 kcal. Często wynik wychodzi całkiem inny. Zaś procesy biochemiczne zachodzące w organizmie są o wiele bardziej skomplikowane niż proste spalanie. Przy okazji powołuje się na zasady termodynamiki, choć sami fizycy - o czym już kiedyś pisałem - podważają takie prostackie przeniesienie zasad fizyki do biologii.